Wielerbaan
De Sport-Arena, Kerkrade-Herzogenrath in de jaren ‘30 van de vorige eeuw op de Nieuwstraat (Stadtarchiv Herzogenrath)
De wielersport beleefde rond 1900 een hausse, overal ontstonden er wielerbanen. De wielerbaan aan de Neustraße was in die tijd iets bijzonders. Duitse en Nederlandse wielerliefhebbers hadden samen de Stichting Wielerbaan Nieuwstraat aan de Kerkraadse zijde opgericht. Het hoofdkwartier was gevestigd in Hotel Germania aan de Nieuwstraat (nr. 146). In 1932 werd daar begonnen met de planning van de wielerbaan, waarvan de bouw in 1933 direct tegenover Hotel Germania aan de Duitse kant begon. De concessie werd verleend via de Duitse wielerbond. De baan werd dan ook aan de Duitse kant aangelegd. Een reden voor de Duitse vergunning was waarschijnlijk dat de toenmalige Kerkraadse burgemeester Habets de openingstijden wilde beperken, maar dat dit problemen zou hebben opgeleverd met de bekende 6-dagen-koers. Dergelijke koersen leverden echter het meeste geld op. Het kapitaal voor de aanleg van de baan was afkomstig uit particuliere bronnen, voornamelijk van Nederlandse aandeelhouders. Uiteindelijk kostte de baan om en nabij de 60.000 Reichsmark.
Voor de aanleg werd de wereldberoemde Duitse parcoursbouwer Clemens Schürmann uit Münster aan boord gehaald. Hij ontwierp een 200 meter lange en zes meter brede houten wielerbaan. De ongeveer 6000 zitplaatsen voor toeschouwers waren overdekt. Daarmee was het in die tijd de op één na grootste open houten wielerbaan in Duitsland en een van de modernste en snelste banen in Europa. In totaal was de baan ongeveer 6500 m² groot en er konden ook andere sportevenementen zoals bokswedstrijden plaatsvinden.
De officiële naam van de wielerbaan luidde Sport-Arena Kerkrade-Herzogenrath. De baan werd op zaterdag 6 mei 1933 officieel geopend. Zo’n 2000 bezoekers waren aanwezig toen mevrouw Huijnen, echtgenote van de directeur van de Kerkraadse Handelsbank, het startschot gaf voor de eerste wielerkoers. Drie maanden eerder had Hitler de macht gegrepen en dit was ook voelbaar in sportactiviteiten. Sportevenementen met meer dan 30 procent deelnemers van buitenlandse afkomst werden verboden. De Nederlandse buren werden steeds meer buitengesloten.
De laatste koers vond plaats op 16 augustus 1939, na slechts 16 races en een bokswedstrijd, en was alleen nog toegankelijk voor genodigden. Hermann Schild vestigde een nieuw uurrecord met 43,298 km. Daarna gebruikte de Hitler-Jugend het terrein voor hun marsen en oefeningen.
In mei 1940 werd de wielerbaan gebruikt als verzamelpunt voor het Duitse leger, dat daar in de nacht van 9 op 10 mei wachtte op het bevel om Nederland binnen te vallen. Op 10 mei 1940 viel de Duitse Wehrmacht Nederland binnen. Tijdens de oorlog werd de wielerbaan door verschillende granaten getroffen. De wielerbaan zelf had na de oorlog weer gebruikt kunnen worden. Kerkraadse wielerliefhebbers hadden er al plannen voor, maar de Duitse bevolking plunderde het hout voor brandstof. Dit was harder nodig dan een wielrenbaan.
Het stadsbestuur van Herzogenrath had bewakers ingezet om verdere plunderingen te voorkomen. Maar deze werden ’s nachts neergeslagen door plunderaars. Uiteindelijk bleef alleen het geraamte van het gebouw over.
In 1952 werd de rest in opdracht van de stad Herzogenrath gesloopt. Tijdens de sloopwerkzaamheden raakte een arbeider zwaar gewond en werd met gebroken armen, benen en ernstig hoofdletsel naar het ziekenhuis in Bardenberg gebracht. In 1962 werd op de voormalige plek het metaalconstructiebedrijf Thevis gebouwd. Nu herinnert alleen de straatnaam “An der Rennbahn” aan de Duitse kant nog aan de Sport-Arena Kerkrade-Herzogenrath.
Vuurgevecht met fatale afloop
Recht tegenover de wielerbaan aan de Nederlandse kant stond Hotel Germania. Op 12 januari 1933 werd daar in het hotel de Kerkraadse wielervereniging “Ren- en Supportersvereniging Roda” opgericht. Otto Gerards was daar penningmeester. Hij was Duitser, getrouwd met een vrouw uit Kerkrade en woonde aan de Kerkraadse kant. Zijn vrouw, die 10 jaar ouder was, nam 5 kinderen mee in het huwelijk; samen hadden ze een dochter die toen ongeveer 8 jaar oud was.
Otto Gerards – eerste rij staand, met hoed in de rechter hand (Fotobron: familie Zomerplaag-ter Horst, kleindochter O. Gerards)
Op donderdag 10 augustus 1933 had de wielerclub een evenement op de wielerbaan en Otto Gerards begaf zich ook naar de wielerarena. Daar ontmoette hij de politieagent Joseph Mommertz uit Herzogenrath, die in burger was. Ze maakten een kort praatje. Toen O. Gerards enige tijd later voor de entree van de wielerbaan stond, wilde J. Mommertz hem de handboeien omdoen. Otto Gerards verzette zich hiertegen. O. Gerards werd aan Duitse zijde gezocht vanwege zijn politieke opvattingen (socialist) en vermeende spionage. Er ontstond een handgemeen waarbij J. Mommertz O. Gerards met zijn dienstwapen in de maag schoot. Volgens de overlevering bevond Otto Gerards, die op de grond lag, zich op Nederlandse grondgebied. J. Mommertz pakte de zwaargewonde O. Gerards op zijn schouder en stapte op de tram, die precies op dat moment vanuit Aken richting Herzogenrath reed. Hij bracht hem naar een arts in Herzogenrath. Vanwege de ernstige buikwond werd hij echter direct naar het ziekenhuis in Bardenberg gebracht. Daar overleed Otto Gerards (33 jaar) op zaterdag 13 augustus 1933 aan de gevolgen van zijn zware verwonding. Het feit dat de radiomuziek na het incident op 10 augustus 1933 in de sportarena bleef spelen en dat de wielerwedstrijden niet werden gestaakt, zorgde voor ongenoegen onder de leden van de wielervereniging. Veel leden verlieten met onbegrip de wielerarena. J. Mommertz werd niet vervolgd voor de schietpartij, maar hij trok herhaaldelijk de aandacht voor zijn agressieve gedrag in het grensgebied. Pas na een verder incident in juni 1936, toen hij een vermeende smokkelaar over de grens probeerde te arresteren, ondernamen onder druk van de Kerkradenaren ook de Duitse autoriteiten in Herzogenrath actie. Hij werd in rang gedegradeerd en moest een boete van 100 Reichsmark betalen.
Een paar dagen na het incident aan de Nieuwstraat werden door Heerlense socialisten folders uitgedeeld aan bezoekers van de wielerbaan:…in de Sport-Arena worden vrije Nederlanders gedwongen om op te staan tijdens het spelen van het Horst Wessel lied…ga niet naar Duitsland, het land waar wapenstokken en revolvers heersen. De Limburger – 18-07-1936 “Aus dem Leben eines Revolverhelden“
Prijsuitreiking op de wielerbaan – De nazi’s hadden zich de sport en de Duits-Nederlandse sport-arena toegeëigend. (Gemeentearchief Kerkrade)
Duitse militair bij de hoge draadversperring voor de wielerbaan. (Gemeentearchief Kerkrade)